صورت و معنی در شعر شفیعی کدکنی

رویکردهای نقد ادبی جدید، با پرداخت های دیگرگونه به متون ادبی، امکان برساختن معانی متعدد و پایان ناپذیر را برای این آثار فراهم می آورند و عنصر مرگ را از حیات آثار ادبی می ستانند؛ در این میان نقد نو (فرمالیسم امریکایی) که همزمان و در ادامه ی جریان فرمالیسم روسی در حدود دهه ی سی در امریکا پدیدار شد، در حقیقت نخستین تلاش منتقدین ادبی بوده است برای اصالت بخشیدن به متن و رهاندن متون ادبی از داوری های شخصی که از تحمیل عناصر بیرونی به متن آغاز می شد و با به دست دادن معنایی نهایی و مناقشه ناپذیر در نهایت پایان می یافت. شفیعی کدکنی که بررسی اشعار او هدف اصلی این تحقیق است، از بزرگ ترین شاعران عصر ماست که در کنار دانش و نبوغ فوق العاده و تحقیق و تفحص در زمینه های علمی و ادبی، با آخرین تئوری های شعر و شعرشناسی آشناست و در عالی ترین حد، ادبیات گذشته و معاصر را می شناسد.گذشته از اینها، تسلط بر زبان های خارجی (از جمله عربی، انگلیسی، آلمانی) سبب شده تا با نقد نو و نقد امریکایی و روسی آشنایی کامل داشته باشد.آشنایی با قرآن و جهان بینی اسلامی و همچنین تاریخ و فرهنگ ایران او را در سلک صاحب نظران علوم دینی و مذهبی در آورده است. او به عرفان اسلامی گرایشی خاص دارد و البته عرفان را هم با تفکر انتقادی می نگرد، هم در گفته ها (در کلاس) و هم در شعرهایش. شفیعی کدکنی راجع به هستی صاحب اندیشه است و غالباً در برخورد با مشکلات دنیای بیرون به دنبال راه حل می گردد و پیشنهاد هم می دهد. انسانی است که نسبت به وقایع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اخلاقی عکس العمل نشان می دهد و در مجموع می توان گفت، فردی درون گرا نیست، جمع آفاق و انفس است، هم از درون انسان حرفی برای گفتن دارد هم از بیرون و جامعه. بسیاری از اشعارش فرا زمان و فرا مکان است. عاطفه و موسیقی در شعر او بسیار قوی است و در عروض کم ایراد است. «ده برابر شعرهای چاپ شده اش، شعر چاپ نشده دارد».(سخنان شفاهی محمد افشین وفایی) از یک سو پژوهشگری سخت کوش و باریک بین است و از سوی دیگر شاعری دل آگاه. آثار فراوان و ارزنده ای در زمینه ی شعر و متون ادبی به جا گذاشته است. م. سرشک دو مجموعه ی شعری دارد که ابتدا به تفاریق چاپ شده و در سال های پس از انقلاب به صورت دو مجلد چاپ شد، که هر مجلد شامل تعدادی از مجموعه های شعر اوست، که بعضی قدیمی هستند و بعضی از این مجموعه ها شامل شعرهای جدید اوست. شعر او در این سال ها مورد توجه منتقدان و صاحب نظران بوده است و کتاب ها و مقالاتی نیز در زمینه ی بررسی شعر وی منتشر شده است که من در حد توان به این کتاب ها و مقالات مراجعه کرده ام و از نظرات این بزرگواران در این کار تحقیقی بهره برده ام که علاقمندان می توانند در قسمت منابع و مآخذ نام این آثار و نویسندگان آن را ملاحظه فرمایند. مقدم بر بخش های اصلی پایان نامه، اشاره ای به شرح احوال و زندگی شفیعی کدکنی آمده است تا خوانندگان با شخصیت ِوی آشنایی اجمالی حاصل کنند، این آشنایی بی تردید در جهت دادن به شناخت شعر او بی تأثیر نیست، اگرچه در بخش های بعدی نیز آشنایی با م.سرشک و زمینه های معنایی و عاطفی آن از طریق تفسیر فرم و معنای بعضی از آثار ا و تا اندازه ای میسر می گردد. تحقیق پیش رو در دو بخش مباحث نظری و نقد عملی تنظیم شده است. در بخش نخست کوشیده ام خلاصه ای مفید شامل توضیح زمینه ها و دلایل پیدایش رویکرد فرمالیستی و معنا گرایی در نقد، و نظریه ها و آراءِ نظریه پردازان شاخص و تأثیر گذار از این روش را به دست دهم. در این زمینه لازم به ذکر است که بیشتر منابع فارسی مربوط، در زمینه ی معرفی رویکرهای جدید نقد ادبی، نقد ساختارگرا (در دهه ی شصت) به بعد را مطمح نظر خود قرار داده و پیش از آن نیز تنها به فرمالیسم روس پرداخته اند و در این میان در باب نقد نو (فرمالیسم امریکایی) منابع محدودی در اختیار داشته ام. در بخش نقد عملی،از آنجا که تأکید بر بررسی دفاترِ شعرِ م.سرشک بود، بررسی عملی آثار وی، بر مبنای فرمالیسم را اساس کار خود قرار داده ام،و با توجه به حجم بالا ی اشعار برای پرهیز از طولانی شدن بحث ناگزیر از هر مجموعه ی اشعار وی فقط دو شعر انتخاب و مورد نظر قرار گرفته است. در بخش سوم نقد تئوری معناشناسی مورد نظر بوده است و نظرات معنا گرایان را برای آشنایی بیشتر خودم، مورد بررسی قرار داده ام و سپس مقالاتی در باره ی زبان، سبکِ شعر شفیعی کدکنی؛ موسیقی درونی شعر شفیعی کدکنی؛ اسطوره و نقش آن در شعر شفیعی کدکنی؛ طبیعت نگری و طبیعت ستایی در شعر شفیعی کدکنی؛ به مباحث اضافه گردیده که به نظر نگارنده می تواند قسمتی از شناخت معنا گرایانه ی شعر شاعر باشد و امیدوارم مورد توجه اساتید گرانقدر قرار گیرد. در بخش چهارم نقد عملی منتخب اشعار بر اساس نظریه ی معنا گرایانه (از هر مجموعه فقط یک شعر) انجام گردیده است. به کار گرفتن شیوه های نقد فرمالیستی و معنا گرایانه در بررسی «فرم» و «معنا» وکشف ساختار اشعار وی در مجموعه های مختلف شعری اش و در درک معنا ی اشعار از رهگذر کشف عناصر سازنده ی متن و بررسی رابطه ی ساختاری این عناصر، به خود من ثابت کرد که اشعار شفیعی کدکنی نه تنها از لحاظ فرم و معنا، چیزی کم از سروده های شاعران معاصر ندارد، بلکه به جرأت می توان گفت از لحاظ ساختار و معنا می تواند قله ی هنر شاعری این عصر محسوب گردد.